انتخاب یک سیستم سرمایشی و گرمایشی گلخانه ای مناسب برای تنظیم و پایدار نگه داشتن دما، رطوبت و تهویه هوا امری حیاتی و دایمی در اغلب گلخانه ها است.

در گلخانه ها باید یک محیط کنترل شده با نور کافی، دما و رطوبت مناسب را برای رشد محصولات فراهم شود. دمای آن ها به نوع محصولات در حال رشد بستگی دارد. اغلب محصولات به دمای ۲۱ تا ۲۷ درجه سانتی گراد در طول شبانه روز نیاز دارند. در برخی موارد مقدار رطوبت نسبی هوا نیز باید تحت کنترل باشد. برخی گیاهان نیز برای رشد به دماهای پایین (مثلا ۱۰ درجه سانتی گراد) نیاز دارند.

استفاده از بخاری های معمولی

معمولاً در گلخانه های سنتی بسیاری از تولید کنندگان خیار داربستی از بخاری های معمولی که با سوخت نفت یا مخلوط با گازوئیل کار می کند استفاده می کنند. این روش کارآیی چندانی ندارد ضمن اینکه احتمال نفوذ دود حاصله به داخل گلخانه وجود دارد. دیده شده است که بعضی از گلخانه داران اقدام به نصب بخاری های غیر استاندارد و خودساز می نمایند که با ناقص سوختن آنها دود و یا منوکسید کربن (co) تولید شده منجر به از بین رفتن کل محصول گلخانه ها شده است.

استفاده از گاز پیک نیک و یا نمونه های دیگر بخاری گازی که بدون دودکش هستند فقط برای مدت کوتاهی (چند ساعت) مناسب هستند و نمی توان در طولانی مدت از آنها استفاده کرد.

سیستم آب گرم

این روش با استفاده از دیگ بخار آب که معمولاً چدنی و یا فولادی می باشد، مانند شوفاژ عمل می کند. آب داخل آن بوسیله مشعل گرم شده و سپس بوسیله الکتروموتورهای مخصوص آب گرم به داخل گلخانه ها فرستاده می شود.

آب گرم بوسیله چند رشته لوله های مارپیچ و یا ساده از جنس پلی اتیلن و یا لوله گالوانیزه که در سطح بستر و بین ردیف ها و یا در ارتفاع 10-20 cm آن نصب شده اند، در داخل و در طول گلخانه توزیع می شوند. آنگاه آب سرد شده مجدداً از طریق یک لوله اصلی به داخل دیگ حرارتی برگشت می کند. معمولاً برای تسهیل در گردش آب در داخل گلخانه و دیگ حرارتی، تجهیزات موتورخانه را در اتاقکی پایین تر از سطح گلخانه بنا می کنند.
در این روش به علت اینکه لوله های آب گرم را در سطح زمین یا نزدیکی سطح زمین می توان نصب نمود معمولاً سطح خاک تا حدودی گرم شده و هوای گرم آن به ملایمت به طرف بالا صعود می نماید. در این شرایط فعالیت ریشه ها و رشد بوته ها افزایش یافته و از عملکرد بالاتری برخوردار می باشند همچنین به علت توزیع یکنواخت آبگرم در سطح گلخانه ها فضای آنها نیز بطور یکنواخت گرم می شود.
معمولاً برای چند واحد گلخانه (تونل پلاستیکی) سیستم مرکزی نصب می کنند و لذا کنترل شرایط دمایی برای همه گلخانه بطور هماهنگ انجام می گردد. لازم به ذکر است که نصب و احداث این سیستم دو تا سه برابرگرانتر از سیستم موضعی دمنده ها است. البته در نواحی بسیار سرد که ممکن است دما به -10°c برسد این سیستم کارآیی لازم خواهد داشت و تنها با دو جداره نمودن گلخانه یا تلفیقی از این روش با یک دمنده حرارتی دمای مورد نیاز گلخانه های این مناطق را تأمین نمود. از محاسن دیگر این روش این است که به محض خرابی دستگاه دمای گلخانه به سرعت نزول نمی کند و تا حدی فرصت لازم برای تعمیر مجدد آن وجود دارد. سوخت مورد استفاده در این سیستم معمولاً گازوئیل می باشد که باید توجه نمود محل نگهداری منبع سوخت و لوله های سوخت رسانی در فضایی به دور از امکان یخزدگی نگهداری شود.

دمنده های حرارت

این نوع سیستم های گرمایشی گلخانه معمولاً تشکیل شده است از محفظه دوجداره ای که جداره وسط آنها بوسیله مشعل گازی و یا گازوئیل سوز به شدت گرم شده و دود از لوله خروجی آن به بیرون از گلخانه هدایت می شود. اینکار باعث گرم شدن موجود در جداره بیرونی و هوای اطراف جداره وسط می شود که بوسیله دمنده ای قوی (ونتیلاتور) هوای گرم شده در این جداره به شدت بوسیله لوله فلزی و یا تونل نایلونی به قطر30-40 cm از مسیر سوراخ هایی که در قسمت طرفین آن قرار دارد هوای گرم را بطور یکنوخت در گلخانه توزیع می نماید. همچنین به منظور حداکثر استفاده از حرارت ایجاد شده همراه دود توصیه میشود محفظه دوجداره ای مشابه محفظه قبلی نصب شود. آنگاه دود حاصل از جدار وسطی به بیرون از گلخانه هدایت شده و گرمای حاصل از گردش دود بوسیله دمنده مجددی از جدار بعدی به همان روش توزیع هوای گرم محفظه زیرین در داخل گلخانه توزیع گردد. خروجی هوای گرم دو محفظه را می توان مشترک نموده و هوای گرم را بوسیله یک تونل در سراسر گلخانه توزیع نمود.
در این روش ضروری است برای هر واحد حرارتی یک مشعل یدک در نظر گرفته شود تا درصورت خرابی مشعل اصلی در هر زمان بلافاصله جایگزین گردد و گلخانه از نظر هوای سرد در امان باشد.
اینگونه دمنده های حرارتی نسبتاً ارزان و دارای قدرت حرارتی خوبی می باشند، ضمن اینکه راه اندازی و سرویس آنها به تکنیک بالایی نیاز ندارد و گلخانه داران به سهولت می توانند این سیستم ها را بکار گیرند.

استفاده از گرمای زیر بستر

گرمای زیر بستر به دو روش تأمین می شود:
1. استفاده از المنت های حرارتی برقی که با بکارگیری از یک واحد ترموستاتیک، درجه حرارت مورد نظر را تهیه و کنترل می نماید.
این سیستم حرارتی بیشتر برای رشد سریع ریشه ای استفاده می گردد و درصورتیکه برای تولید خیار قرار است در گلخانه استفاده گردد بایستی مشترکاً همراه با استفاده از سیستم حرارتی مکنده ها بکار گرفته شود زیرا این سیستم نمی تواند به تنهایی نیاز حرارتی فضای گلخانه را تامین کند. لذا توصیه می گردد بیشتر از این روش برای کشت های گلدانی و تولید نشاء استفاده گردد. لازم به ذکر است که با بکارگیری این روش فعالیت ریشه ها و جذب مواد غذایی به نحو موثری افزایش می یابد.
2. استفاده از لوله های آبگرم مارپیچ یا صاف که از منبع موتورخانه شوفاژ تغذیه می گردد.

تعمیرات سیستم های حرارتی

تعمیرات سیستم های حرارتی بسیار اهمیت دارد زیرا اهمال در این مورد امکان دارد در طول دوره بعدی و بالاخص در مواقع سرد سیستم دچار نقص فنی اساسی شود که در آن موقع ممکن است مدت تعمیرات طولانی و باعث خسارت به گیاهان کشت شده داخل گلخانه شود.این تعمیرات می تواند شامل دمنده ها اعم از محفظه های دو جداره، مشعل، ترموستات و ونتیلاتورها می باشد.
در سیستم های حرارتی آب گرم، دیگ حرارتی بایستی حتماً یکبار تمیز گردیده و محل های عبور آب گرم و دریچه های گل گیری آن بازرسی و با جرم گیری مسیر خروجی دود آن و همچنین هر قسمتی که احتمال زنگ زدگی و یا سوراخ شدگی دارد تعمیر و تعویض گردند. همچنین شیرهای اطمینان و کلیه شیرآلات و متعلقات داخل موتور خانه نیز باید بازرسی و تمیز گردند.
قسمت های مختلف مشعل های حرارتی مثل جرقه زن ها، چشم های الکتریکی، صافی ها و مسیر سوخت رسانی بازدید و تمیز گردند.
محل های ورودی هوا و سوخت در سیستم ها کاملاً بازدید و تمیز گردند.
لوله های آب گرم در مسیر رفت و برگشت داخل گلخانه چنانچه نشتی و خوردگی دارند بازدید و تعمیر شود.
برای انجام اقدامات فوق لازم است از افراد متخصص در زمینه های فوق بهره گیری شود و سعی نشود که همه امور را تولید کننده خود انجام دهد. زیرا ممکن است تعمیرات ناقص انجام گرفته و نهایتاً خساراتی در موقع سرما به گلخانه وارد شود.

یونیت هیتر گلخانه ای

یونیت هیتر گلخانه ای دستگاهی است که عمل احتراق در آن انجام نمی شود. اما دارای لوله های آب گرم و سرد بوده و توسط پکیج گرم می شود و در صورت نیاز به هوای خنک به واسطه ی چیلر عمل می نماید. یونیت هیتر گلخانه ای هوا را از اطراف لوله ها دمیده و دمای آن را کاهش و یا افزایش می دهد. این سیستم به فواصل منظم و به تعداد زیاد در نقاط مختلف گلخانه نصب و توسط لوله مرکزی به پکیج متصل می گردد.

هواساز گلخانه ای

هواساز گلخانه ای عینا مشابه یونیت هیتر گلخانه ای دارای لوله های آب سرد و گرم است ولی با این تفاوت که به جای استفاده از چندین یونیت هیتر در نقاط مختلف سالن از یک هواساز گلخانه ای مرکزی بزرگ استفاده می شود و با کانال کشی هوای سرد و گرم به نقاط مختلف سالن ارسال می گردد. در هواساز مرکزی با نصب تجهیزات رطوبت زنی، می توان رطوبت هوا را همانند دمای آن به دقت تنظیم و کنترل نمود.

زنت گلخانه ای

سیستم گرمایشی زنت گلخانه ای عینا مشابه هواساز می باشد ولی در حالت سرمایشی به جای لوله های آب سرد دارای پد سلولوزی می باشد که هوا در اثر عبور از آن و برخورد با ذرات آب، به روش تبخیری مانند کولر آبی خنک می شود و رطوبت آن نیز افزایش می یابد.

ایر واشر گلخانه ای

ایرواشر گلخانه ای نیز دقیقا مشابه دستگاه زنت می باشد ولی با این تفاوت که در آن به جای استفاده از پدهای سلولوزی، افشانک های تزریق آب در آن تعبیه شده است که آب را با فشار بالا در مسیر عبور هوا از دستگاه افشانده و به روش تبخیری هوا را خنک می کند و رطوبت آن را نیز بالا می برد.

جت هیتر گلخانه ای

جت هیتر های گلخانه ای بر اساس نوع سوخت به ۳ دسته گازی، گازوییلی و برقی تقسیم بندی می شوند.

  • جت هیتر گازوییلی

جت هیتر گازوییلی به دو نوع دودکش دار و بدون دودکش تقسیم بندی می شود، این نوع جت هیتر ها در دو نوع ثابت و سیار نصب می شوند که در نوع سیار بر روی پایه قرار گرفته و محل نصب آن باید مسطح باشد اما در نوع ثابت به صورت آویز از سقف می باشد و یا بر روی دیوار نصب می گردد بنابراین فضای مفید گلخانه را اشغال نمی کند.

  • جت هیتر گازی

جت هیتر های گازی گرمایش محیط را حداکثر ۴۰ الی ۵۰ درجه سانتی گراد و بطور یکنواخت تحت پوشش خود قرار می دهد. این سیستم های گرمایشی معمولا از استیل ساخته شده اند که در برابر رطوبت و حرارت بسیار مقاوم هستند.

  • جت هیتر برقی

این نوع جت هیتر ها به صورت تمام برقی و المنت دار تولید شده که گرمایش گلخانه را از طریق انرژی برق تامین می نمایند. سوخت جت هیتر های برقی بدون آلودگی بوده و فاقد گاز های سمی می باشد.

هیتر تابشی گلخانه

این نوع هیتر ها به خورشید کوچک معروف هستند زیرا این سیستم محیط را از طریق تابش گرما گرم می کند. هیتر های تابشی حرارت تولید شده را به صورت امواج الکترو مغناطیس در محیط انتشار می دهند. هیتر های تابشی از نظر نوع سوخت به دو نوع گازی و برقی تقسیم بندی می شوند.

هوا

هوامطلوب ترین آنها گاز طبیعی می باشد زیرا هزینه نصب یک سیستم گاز طبیعی ارزانتر است، نیازی به مخزن ذخیره نیست، گاز تمیز تر می سوزد و در نتیجه آن زحمت تمیز کردن و تنظیم دیگ بخار کاهش می یابد. گازهای پروپان و بوتان نیز بسیاری از مزایای گاز طبیعی را دارند اما گرانترند.
انتخاب دوم معمولاً نفت است. سیستم های نفت سوز را به آسانی می توان خودکار کرد، اما به مخزن ذخیره نیاز دارند و خاکستر و دود قابل توجه بیشتری تولید می کنند. اغلب، لوله ها و مسیرهای دود باید تمیز شوند و جعبه احتراق حداقل سالی یکبار تنظیم شود.

حفظ گرما

جهت حفظ گرما و کاهش گرمای لازم برای گلخانه ها می توان از روش های زیر و یا تلفیقی از آنها بهره جست:
. از واریته های مقاوم به سرما استفاده شود.
. از بخاری ها و دیگ های بخار با کارآیی بالا استفاده نمود.
. از پرده های محافظ حرارت استفاده گردد.
. گلخانه را طوری طراحی کرد که سطح آن به حداقل برسد.
. بخاری ها، دیگ های بخار و ترموستات ها را مرتباً تمیز و تنظیم نمود.
. پوشش دولایه برای پوشش گلخانه استفاده نمود.
. از درختان به عنوان بادشکن و برای کاهش سرعت باد استفاده نمود.
مقدار حرارت لازم برای گرم کردن گلخانه معدل گرمای اتلاف شده است. گرما به سه طریق اتلاف می شود: هدایت یا رسانایی، نفوذ تدریجی و تابش یا تشعشع.
یکی از راه های اتلاف گرما در گلخانه ها تشعشع یا تابش است. اجسام گرم انرژی تشعشعی از خود متصاعد می سازند. این تشعشعات بدون آنکه موجب گرم شدن قابل توجه هوا شوند از آن عبور کرده و به اجسام سرد می رسند و آنها را گرم می کنند. شیشه، پلاستیک وینیل،frp و آب تقریباً مانع عبور انرژی تشعشعی می شوند (اجازه نمی دهند گرمای تابشی به سهولت از آن عبور کند) در حالیکه پلی اتیلن این خاصیت را ندارد. گلخانه های پلی اتیلنی مقدار قابل توجهی گرما بصورت تابش از دست داده و این گرما به اجسام سردتر واقع در بیرون منتقل می شود، اما تشکیل لایه ای رطوبت بر روی پلی اتیلن بصورت مانع عمل می کند.


نفوذ تدریجی عبارت است از خروج هوای گرم از طریق شکاف های موجود در پوشش گلخانه. شکاف های موجود در بین شیشه ها و اطراف تهویه و درب ها اجازه خروج هوای گرم و ورود هوای سرد را می دهند. تصور عموم بر این است که یک گلخانه پلی اتیلن دو لایه ای هر 60 دقیقه یکبار یک گلخانه قدیمی خوب نگهداری شده هر 30 دقیقه یکبار و یک گلخانه قدیمی که خوب نگهداری نشده است هر 15 دقیقه یکبار از دست می رود.
بخش بیشتر گرما از طریق رسانایی یا هدایت از پوشش گلخانه ها از دست می رود. خاصیت رسانایی مواد مختلف مانند قاب های آلومینیومی، شیشه ها، پلی اتیلن و دیواره های حاجب از جنس پنبه نسوز است و اساس سنجش آن سرعتی است که این مواد، حرارت را از محیط داخلی به محیط سرد خارجی منتقل می کنند.


یکی از مزیت های گلخانه ها بالاخص گلخانه های تونلی وجود سیستم های حرارتی و تهویه ای مجهز است که با استفاده از آنها می توان زمان کشت محصول را به دلخواه تغییر داد. در این خصوص قبل از ارائه انواع سیستم های حرارتی رعایت موارد احتیاطی زیر لازم است:در صورت استفاده از گازوئیل، مخزن سوخت در فضای آزاد نگهداری نشود همچنین مسیر سوخت رسانی به داخل گلخانه به هیچ وجه نباید از روی سطح زمین و در هوای آزاد عبور نماید زیرا که احتمال یخزدگی سوخت وجود دارد و یک یا دو ساعت قطع کوره ممکن است تمام محصول گلخانه را دچار یخزدگی یا سرمازدگی نماید و مزید بر آن اینکه عصرها هوای مرطوب به داخل مخزن سوخت نفوذ کرده و منجر به وارد شدن قطرات آب به داخل سوخت می شود که به تدریج روزانه میزان آن افزایش یافته و احتمال خراب قطعات مشعل سوخت را نیز افزایش می دهد.
سعی شود موقع نصب، واحد تولید حرارت نزدیک بوته های خیار قرار داده نشود زیرا ضمن ایجاد سوختگی هوای خشک ایجاد نموده و تعدادی از بوته ها از بین خواهند رفت.
در استفاده از هر گونه سیستم حرارتی گلخانه باید دقت لازم را نمود که از نفوذ دود و گاز منواکسید کربن به داخل گلخانه بطور جدی جلوگیری کرد در غیر این صورت کلیه بوته ها آسیب جدی خواهند دید.سوخت مشعل با ترکیب مناسب تهیه و بطور کامل سوخته شود.
یکی از موارد دقیق کاربرد سیستم های حرارتی و تهویه ای نصب ترمواستات در فضای گلخانه می باشد تا اینکه کنترل دما و تهویه را مطابق با آنچه تنظیم میگردد انجام دهد. لذا باید از سالم بودن و کیفیت کارکرد آن مطمئن بود.